Manifesto

Ata hai poucas décadas, en España, a maioría das nenas e dos nenos, tanto nas vilas coma nas grandes cidades, tiñan a posibilidade de se desprazaren camiñando ao seu centro educativo e de usar as rúas para o xogo, sen acompañamento de persoas adultas. Na actualidade, esta autonomía de movementos viuse drasticamente limitada por un modelo urbano que prioriza a mobilidade en vehículo privado, o que xerou toda unha serie de efectos sobre a vida, as oportunidades de desenvolvemento e a saúde de nenos e nenas.

Á parte das consecuencias sobre a seguridade, é necesario visibilizar outra serie de impactos sobre a calidade do aire e do espazo público que condicionan o desenvolvemento e a saúde da infancia.

A percepción de perigo por parte das familias favoreceu o aumento dos desprazamentos en vehículo particular e os atascos á porta dos colexios, xerando un círculo vicioso difícil de romper: máis coches, máis risco, menos nenas e nenos camiñando, máis coches, máis risco, menos nenas e nenos camiñando.

O predominio da mobilidade motorizada nas rúas vai en detrimento da seguridade e da autonomía infantil. Os accidentes de tráfico seguen a ser unha das principais causas de morte en nenos e nenas menores de 15 anos, e o número de peóns deste grupo de idade accidentado en centros urbanos rolda os 1.800 nestes últimos anos [1].

A contorna escolar non adoita ofrecer bos exemplos de cumprimento das normas de tráfico. Pola contra, a saturación das vías, as présas e unha certa permisividade das autoridades locais fan que, nas horas de entrada e saída, sexan frecuentes as dobres filas, o aparcamento en beirarrúas e pasos peonís, xunto a outros comportamentos que, aínda por riba, xeran un risco real a quen vai camiñando ou en bicicleta.

España está entre os países europeos onde este problema de saúde pública é máis grave, cunha prevalencia ao redor dun 40% de sobrepeso na infancia, dos que un 19% dos nenos –case un de cada cinco– e un 17% das nenas padecen obesidade [2].

A obesidade infantil ten efectos inmediatos e a longo prazo sobre a saúde física, social e emocional. Os nenos, as nenas ou os adolescentes con obesidade corren maior risco de sufrir outras afeccións crónicas de saúde e enfermidades: asma, apnea do sono, problemas nos ósos e nas articulacións, diabetes tipo 2 e enfermidades do corazón. Tamén teñen máis risco de padecer illamento social, depresión e baixa autoestima.

O sobrepeso infantil está intimamente vinculado co sedentarismo e coa dificultade dos nenos e das nenas para realizar o exercicio mínimo diario necesario, entre o que debería incluírse o desprazamento activo aos centros escolares e a actividade física na contorna do barrio.

O ruído impacta no noso sistema nervioso autónomo e endócrino, dando lugar a cambios na frecuencia cardíaca, na presión arterial e na liberación de hormonas asociadas á tensión, como o cortisol. Diversos estudos observaron unha asociación entre a contaminación acústica e a deterioración da función cognitiva, perturbacións hormonais, incluída a diabetes, accidente cerebrovascular e problemas de saúde mental, como a depresión e a tensión [6].

En Europa calcúlase que o ruído provoca máis de 72.000 hospitalizacións e 16.600 mortes prematuras ao ano e, aínda que son necesarios máis estudos para confirmalo, hai datos que suxiren que o ruído pode ser un factor de risco para o desenvolvemento de problemas de comportamento e atención en nenos e nenas. Segundo a Organización Mundial da Saúde (OMS), a exposición ao ruído pode ser unha das causas evitables de xordeira na infancia [7].

A contaminación atmosférica provocada por vehículos e actividades industriais, o pavimento de asfalto, que retén a calor e impermeabiliza o chan, e a proximidade entre edificios, que non permite liberar a calor, xeran as chamadas “illas de calor urbanas”. Todos estes factores, unidos á falta de espazos verdes (parques, árbores) e azuis (mar, ríos, estanques, fontes), provocan incrementos de temperatura con graves efectos sobre a saúde, especialmente en nenos e nenas e persoas maiores.

Por outra banda, distintos estudos demostran o efecto amortecedor dos espazos naturalizados fronte ao aumento de temperatura e mortalidade en cidades. E cada vez hai máis evidencias de que o verde urbano é beneficioso para a saúde mental e cardiovascular (por redución da tensión) da poboación, así como para o neurodesenvolvemento en nenos e nenas [8]. Os efectos do cambio climático van supoñer, ademais, un verdadeiro reto en relación co confort climático nas cidades, a menos que prepararemos e adaptemos edificios e espazos públicos urbanos ao previsible aumento das temperaturas e a maior incidencia de vagas de calor [9].

O actual contexto de emerxencia sanitaria xerada pola pandemia da COVID-19 puxo de manifesto a importancia clave da mobilidade sostible para reducir o tránsito, a contaminación, o ruído, etc. Durante o confinamento, debido ao menor uso dos vehículos de combustión e a redución da actividade, a polución diminuíu notable e visiblemente en toda España; por exemplo, os niveis de NO₂ derrubáronse nas principais cidades do país, cunha redución que se cuantificou nun 58% [10]. Lamentablemente, unha vez retomada a actividade logo do confinamento, os niveis de contaminación incrementáronse de novo, chegando aos niveis anteriores ao confinamento. Ademais, estudos publicados nos últimos meses suxiren que a exposición crónica á contaminación do aire pode contribuír a un maior risco de morte ou complicacións de saúde debido á COVID-19 [11], [12], [13]. Todo iso pon en evidencia a necesidade de cambios estruturais, con transformacións profundas nos sistemas de mobilidade e de loxística que usamos, que permitan unha redución da contaminación de maneira sostida no tempo.

A pandemia tamén nos obriga a reducir a transmisión da COVID-19 na contorna educativa. A guía «Medidas de prevención, hixiene e promoción da saúde fronte á COVID_19 para centros educativos no curso 2020-2021», dos Ministerios de Educación e Sanidade en colaboración coas Comunidades Autónomas, expón a necesidade de crear contornas escolares seguras implantando, entre moitas outras medidas, aquelas que permitan limitar os contactos nas horas e nos lugares de entrada e saída das clases. Isto supón adoptar decisións que amplíen a dispoñibilidade de espazo físico de estancia e encontro nos accesos dos colexios, xunto con outras liñas de intervención para fomentar unha mobilidade activa e saudable, e reducir o risco de contaxio.